เจ้าพระคุณสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (วิน ธมฺมสารเถร ป.ธ. ๙) วัดราชผาติการาม เขตดุสิต กรุงเทพมหานคร เมื่อเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ไปอยู่วัดราชผาติการามใหม่ ๆ ให้สร้างกุฎีไม้หลังเล็ก ๆ กว้างยาวพอปูที่นอนและเหลือที่นั่งอ่านหนังสือ ฉันหมาก ฉันน้ำชา น้ำอ้อย น้ำส้มคั้น เป็นครั้งคราว ไม่นิยมฉันจุกจิก เมื่อของใหม่ออกมาก็ไม่นิยมฉัน ดูเหมือนท่านจะรังเกียจเรื่องกาลิก* สมบัติที่ติดไปครั้งแรก คือเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ถือว่างานหลักในชีวิตคือการเตรียมเทศน์ วันพระ การอ่านและการขบคิดธรรมะในพระไตรปิฎกคืองานหมายเลข ๑ ติดตามด้วยหนังสืองานศพที่ผู้รู้หลายท่านถือว่ามีค่าที่สุดในเมืองไทย ติดตามด้วยหนังสือพิมพ์ที่ผู้ใหญ่นิยมอ่านพอเป็นเครื่องกระสายการเทศน์ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ จึงครุ่นคิดอยู่กับธรรมะเสมอ สมองของเจ้าพระคุณสมเด็จ ฯ คือครรลองแห่งธรรมธารา เจ้าพระคุณสมเด็จฯ นิยมแสดงธรรมตามหลักพระธรรมกถึก ที่ทรงแสดงไว้ในนวโกวาทคือ ๑. แสดงธรรมโดยลำดับ ไม่ตัดลัดให้ขาดความ ๒. อ้างเหตุผลแนะนำให้ผู้ฟังเข้าใจ ๓. ตั้งจิตเมตตาให้เป็นประโยชน์แก่ผู้ฟัง ๔. ไม่แสดงธรรมเพราะเห็นแก่ลาภ ๕. ไม่แสดงธรรมกระทบตนและผู้อื่น คือ ไม่ยกตนข่มผู้อื่น เจ้าพระคุณสมเด็จฯ บรรพชาเป็นสามเณรที่วัดโตนด อำเภอหลังสวน (เป็นจังหวัดหนึ่งในภาคใต้ครั้งอดีต สมบูรณ์ด้วยไม้ผลนานาชนิดตามชื่อ) ปัจจุบันเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดชุมพร ท่านเจ้าคุณพระธรรมารามคณีสุปรีชา (หนู อชิโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ อุปสมบทเป็นพระภิกษุที่วัดราชาธิวาส ซึ่งมีท่านเจ้าคุณ พระธรรมวโรดม (เซ่ง อุตฺตโม) เป็นเจ้าอาวาสในครั้งนั้น แต่ด้วยความเคารพในอาวุโสและคุณธรรม จึงได้นิมนต์พระอุปัชฌาย์เดิมมานั่งเป็นพระอุปัชฌาย์ในพิธีอุปสมบทอีก ทั้งนี้ในพระอุปถัมภ์ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาทรทิพยนิภา และนายพูนเพิ่ม ไกรฤกษ์ (อดีตเลขาธิการพระราชวัง)และท่านผู้หญิงกุณฑี ถวายการอุปถัมภ์ในกาลต่อมา) เจ้าท่านคุณพระธรรมวโรดม เคยอยู่จำพรรษาและศึกษาปฏิบัติพระธรรมวินัยที่วัดบวรนิเวศวิหาร ในสมัยสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ได้รับการยกย่องว่าเป็นหนึ่งที่มิได้คิดเรียนอย่างเดียว แต่เอาใจในการปฏิบัติและกิจการต่าง ๆ ของวัดเป็นอย่างดี โดยเฉพาะสามารถเทศนาอธิบายธรรมสุขุมรอบคอบ ได้ประโยชน์แก่ผู้รับฟังเป็นอย่างดี จึงทรงมอบพระรูปไว้เป็นที่ระลึก เจ้าพระคุณสมเด็จ ฯ ได้พระอุปัชฌาย์ พระอาจารย์ที่ดีเป็นกัลยาณมิตรเป็นเบื้องต้น สมเด็จพระทสพลตรัสความสำคัญของกัลยาณมิตรไว้กับพระอานนท์ ดูก่อนอานนท์ กัลยาณมิตรคือทั้งหมดทั้งสิ้นของความดี เจ้าพระคุณสมเด็จฯ นิยมพูดถึงท่านเจ้าคุณพระธรรมวโรดมว่า ท่านเจ้าคุณอาจารย์เสมอ ได้ความว่าเป็นพระที่ละเอียดอ่อนในระเบียบวินัย เป็นต้นว่า การจัดกระถางธูป เชิงเทียน แจกันหน้าพระ เป็นระเบียบเรียบร้อย ปฏิบัติเคร่งครัดในพระวินัยขั้นละเอียด กวดขันว่าพระไม่ควรจับต้องวัตถุอนามาส ไม่ควรจับต้องเครื่องปรุงอาหาร ศาสตรา อาวุธ เครื่องแต่งกายของคฤหัสถ์สตรี เครื่องดนตรี พระไม่ควรดมดอกไม้ตามวินัย ชั้นสูง เมื่อท่านเจ้าคุณพระธรรมวโรดมรับหน้าที่เป็นเจ้าคณะมณฑลนครศรีธรรมราช และภูเก็ต เจ้าพระคุณสมเด็จฯ รับหน้าที่เป็นเลขานุการ การปฏิบัติตามระเบียบวินัยเหล่านี้ สืบสายมาแต่สมัยรัชกาลที่ ๔ ทรงครองวัดบวรนิเวศวิหาร เจ้าพระคุณเจ้าสมเด็จ ฯ พลอยได้รับต้นแบบที่ดี และปฏิบัติตามเข้าถึงต้นแบบเหล่านั้น นี้คือผู้มีแววของนักปราชญ์ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ มีบุคลิกสง่าแกมอ่อนน้อม รูปร่างสูงใหญ่กว่าพระเณรทั่วไป พอ ๆ กับหลวงพ่อเงิน วัดดอนยายหอม นครปฐม หลวงพ่อปัญญานันทะ วัดชลประทานฯ มีน้ำเสียงนุ่มไพเราะ เป็นต้นแบบการสวดสรภัญญะเป็นอย่างดี และมักต้องรับหน้าที่ขัดตำนานในพระราชพิธีต่าง ๆ เพราะได้ฝึกฝนในเรื่องนี้จนเป็นต้นแบบได้ พระเถระต่างกล่าวชมว่า น้ำเสียงไพเราะทำนองเหมาะสม

        เจ้าพระคุณสมเด็จฯ นั่งอุปัชฌาย์ให้ใคร มีใจเป็นห่วงเสมอ เช่นเดียวกับหลวงพ่อเงิน วัดดอนยายหอม นครปฐม รีบไปพบเมื่อมีข่าวว่าศิษย์ประพฤติไม่สู้ดี หาทางเลียบเคียงให้รับสารภาพ และให้เขาปฏิญาณว่าจะไม่ประพฤติเช่นนั้นต่อไปอีก หาไม่แล้ว เจ้าพระคุณสมเด็จฯ เรียกว่าพระอุปัชฌาย์เป็ด เจ้าพระคุณสมเด็จฯ เป็นนักฟังที่ดี นอกจากฟังธรรมที่จัดขึ้นตามเทศกาลเดือน ๕ เดือน ๑๐ ซึ่งมีเทศน์มหาชาติ และปุจฉาวิสัชนา ๒ ธรรมาสน์แล้ว ยังเชิญ อ.สุชีพ ปุญญานุภาพ, อ.เสถียร โพธินันทะไปปาฐกถาบ่อย ๆ ด้วย ยังนิยมไปฟังปาฐกถาของหลายท่าน เช่น หลวงพ่อพุทธทาส หลวงวิจิตรวาทการ, ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช อดีตนายกรัฐมนตรี บางทีไปฟังถึงสยามสมาคมที่เอกมัยหลังจากสภาต่ำสภาสูงผ่านกฎหมายสำคัญ ๆ จะมี ส.ส., ส.ว. บางท่านไปกราบเยี่ยมเยียน และเล่าเรื่องกฎหมายและเรื่องต่าง ๆ ถวาย หลังพระราชพิธีฉัตรมงคล พระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา มักจะมีคุณหญิง ท่านผู้หญิง คุณท้าว ไปกราบเรียนเรื่องที่สกุลเครื่องราชอิสริยาภรณ์และขั้นตอนที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สรุปความว่า เจ้าพระคุณสมเด็จฯ อยู่ที่เดียว แต่ความรู้หลายหลากหลั่งไหลเข้ามารอบด้าน ถามบ้างตามสมควร ความจริงเจ้าพระคุณสมเด็จ ฯ กำลังปฏิบัติตามคุณสมบัตินักการทูตของพระสารีบุตร เจ้าพระคุณสมเด็จฯ เป็นพระที่นุ่งห่มเรียบร้อย ไม่เคยเห็นจีวรพาดบ่าแม้ครั้งเดียว ห่มเป็นห่มและเรียบร้อยทุกครั้ง เมื่อเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ขึ้นไปข้างบนเพื่อบางอย่าง คุณหญิง คุณท้าวรุ่นคุณแม่ มักจะพูดตรงกันว่า เจ้าพระคุณสมเด็จฯ เรียบร้อยดี พูดจาไม่มากไม่น้อย น่าเลื่อมใส เหมือนคุณแม่กำลังพูดกับผู้ฟังว่าปฏิบัติอย่างนี้นะลูก เจ้าพระคุณสมเด็จฯ มีความคิดสร้างสรรค์ในทางที่เป็นประโยชน์แก่พระศาสนา พูดกับพระเณรว่า การทำวัตรสวดมนต์ประจำวันคือ การเสกวัดให้ขลัง ควรพร้อมเพรียงกันในวันพระ คือวิธีการรักษาศรัทธาญาติโยมให้มั่นคง อุบาสก อุบาสิกาหลายท่านพูดว่าเห็นพระเณรเต็มอาสน์สงฆ์แล้วชื่นใจ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ ฝึกพระเณรให้หมุนเวียนกันอ่านหนังสือเช้าและเย็น หัดขัดตำนาน หัดนำสวดมนต์ ขึ้นคาถานำ เหมาะกับพระสูตรที่จะสวด โดยเฉพาะหลังทำวัตรเช้าวันพฤหัสบดี พระเณรเปรียญหมุนเวียนกันฝึกหัดเทศน์ปฏิภาณ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ ฝึกวิธีการเดินเข่าบนอาสน์สงฆ์ วิธีขึ้นลงธรรมาสน์ วิธีให้ศีลบอกศักราช ทั้งทำนองมคธและสังโยค มิให้ปะปนกัน ถ้าปนกันเรียกว่าทำงานแบบท้องเสีย หรือที่เรียกว่าขี้ปนตด มคธปนไทย เจ้าพระคุณสมเด็จฯ เคยพูดถึงพระคุณเจ้ารูปหนึ่งว่าเทศน์ดี อะไรต่ออะไรดีทุกอย่าง แต่ชอบนั่งขัดสมาธิ์บนธรรมาสน์ แล้วเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ก็สรุปว่า พระเทศน์ขาดธรรมคารวะเสียเองเพราะนั่งไม่งาม เจ้าพระคุณสมเด็จฯ ไม่โปรดการเทศน์ตลกมากเกินไป เพราะใครต่อใครประนมมือฟังอยู่ นิยมแต่เพียงขำ ๆ บ้าง เช่น เล่าว่าคุณยายคนหนึ่งไม่เคยสนใจพระศาสนา เมื่อใกล้ตายหลานสาวนั่งบอกว่า อรหังไว้นะคุณยาย แต่คุณยายกลับตกใจและร้องถามว่าอะไรหาย อะไรหายพระรูปหนึ่ง เอาแต่เทศน์แต่ไม่ค่อยปฏิบัติธรรม บันดาลโทสะ ลงโทษลูกศิษย์หนักไปหน่อย ลูกศิษย์ลงเท้ากับพื้นดังโครม ๆ ปากก็ว่าพุทธังยังดี ธัมมังยังดี สังฆังเต็มที บางทีเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ปฏิบัติให้ดู พระเณรนั่งฟังเทศน์คืนมาฆะ วิสาขบูชา ไม่ค่อยสงบ เพราะยุงรบกวน แต่เจ้าพระคุณสมเด็จฯ นั่งฟังเรียบร้อยเหมือนยุงไม่กัด ครั้งหนึ่ง ไปถึงจังหวัดชุมพรเวลาตี ๒ คนกำลังหลับ นอนจำวัดที่ศาลามุงจาก ผู้เขียนนอนไม่หลับเพราะยุงมาก เจ้าพระคุณสมเด็จฯ หลับสบายเหมือนไม่มียุงรบกวน อีกครั้งหนึ่ง กลับจากชุมพรเวลาตี ๒ ชายผู้หนึ่งกราบเรียนว่าจะนำรถมาส่งไปสถานีรถไฟได้เวลาแล้วไม่มีรถมารับ รถไฟเข้าสถานีแล้ว เจ้าพระคุณสมเด็จฯนำเดินไปสถานี ไม่บ่นแม้สักคำเดียว ส่วนผู้เขียนยังบ่นอยู่ถึงวันนี้ เจ้าพระคุณสมเด็จฯ ถือว่าการปฏิบัติดีงามเป็นพุทธวิธีสอนอย่างหนึ่ง เจ้าพระคุณสมเด็จฯ บอกแล้วสอนแล้วฝึกแล้วทุกอย่าง สนับสนุนให้ก้าวหน้า มิได้ปิดบังมิได้ปิดกั้น และให้รางวัลแสดงความชื่นชม เมื่อมีเสียงยกย่อง เพราะเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ถือว่าผู้ที่ฝึกฝนตนดีแล้ว มีค่าในสังคมมนุษย์ การเทศนาของเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ก่อศรัทธาอย่างไพศาล ข้าราชการหลายฝ่ายเกษียณอายุราชการแล้วเข้าวัด มีอุบาสก อุบาสิกาเต็มพื้นที่แสดงธรรม จนเกิดผู้ศรัทธาสร้างธรรมศาลาถวาย บางรายสร้างที่ดินถวาย บางรายสร้างที่พักสงฆ์ถวาย และถวายจตุปัจจัยตั้งเป็นมูลนิธิสืบมา เรื่องนี้ ผ่านท่านผู้หญิงอนุรักษ์ราชมณเฑียร (มารดาท่าน ราชเลขาธิการ) ทราบถึงใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท จึงโปรดเกล้าฯ ให้ข้าราชการราชสำนักนำเทปไปบันทึกเพื่อได้ทรงธรรม โปรดให้พิมพ์เป็นเล่มถวาย และก่อให้เกิดพระราชนิพนธ์แพร่หลายทั้งในและต่างประเทศ นั่นคือ พระมหาชนกชาดก ทั้ง ๒ พระองค์ทรงบูชากัณฑ์เทศน์ และถวายข้าวสารบำรุงพระภิกษุ-สามเณรสืบมาถึงปัจจุบัน เกิดธรรมเนียมถวายพระพรให้ทรงพระเจริญทุกวันพระ เจ้าพระคุณสมเด็จพระพุฒาจารย์ วัดสระเกศเคยปรึกษาวิธีถวายพระธรรมเทศนาในหลวงกับเจ้าพระคุณสมเด็จฯ และได้เทศน์ถวาย ในงานศพเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ที่วัดราชผาติการาม มีพระราชกระแส รับสั่งว่า เทศน์เหมือนสมเด็จในโกศ ผู้เขียน ๆ ขึ้นในเวลาจำกัด แต่ขอรับรองว่า ทั้งหมดนี้จากความทรงจำที่เป็นจริง 

ด้วยความเคารพ 

รศ. สุวรรณ เพชรนิล

๑๐ เมษายน ๒๕๔๘ 

          เพื่อความชัดเจนตามนี้ โปรดติดตามอ่านพระพุทธคุณ ที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สำนักพระราชวังจัดพิมพ์ถวาย เจ้าพระคุณสมเด็จฯ นำพระบาลีมาวิเคราะห์พระพุทธคุณแต่ละบท ๕ ข้อบ้าง ๗ ข้อบ้าง ๑๐ ข้อบ้าง ทั้งนี้ เพราะเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ถือว่าเมตตากรุณาคือฐานสำคัญของการประกาศพระศาสนา เมื่อเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ไปอยู่วัดราชผาติการามใหม่ ๆ กำหนดแนวปฏิบัติคือให้ตีระฆังเล็กเวลาตี ๔ ให้พระเณรตื่นขึ้นนั่งกัมมฐาน ในวันพระเวลาบ่ายจะลงอบรมและนำอุบาสก อุบาสิกานั่งกัมมฐาน หลังจากทำวัตรค่ำประจำวัน ขึ้นกุฎีแล้วจุดธูปเทียน นั่งสงบอยู่หน้าพระประธาน ๑๕-๒๐ นาทีทุกวัน โดยเจ้าพระคุณสมเด็จฯ ถือว่าสัมมาปณิธิคือฐานที่สำคัญของชีวิตเจ้าพระคุณสมเด็จฯ มีหลวงพ่อต่าง ๆ เป็นกัลยาณมิตร ท่านเหล่านั้นพักและแวะเวียนอยู่เสมอ เช่น หลวงปูเทศก์ เทสฺรํสี ติดตามด้วย หลวงปู่ฝั้น อาจาโร ในบางโอกาส หลวงพ่อนิกรครุนาถ ชุมพร พักเป็นประจำที่ไปมา หลวงพ่อสด วัดปากน้ำภาษีเจริญ ถวายเครื่องสักการะในเทศกาลเข้าพรรษา หลวงปู่โต๊ะ วัดประดู่ฉิมพลี ในคราวทำบุญอายุ หลวงพ่อพุทธทาส มักถามถึงสุขทุกข์ และมักกล่าวว่า ชอบพอกันเป็นสหชาติกัน ทั้งนี้ เพราะเจ้าพระคุณสมเด็จฯ มีหัวใจสากล